Obraz życia i dokonań Floriana Ceynowy w pokoleniach jego następców, głównie wśród ludzi kultury i polityki, ale przede wszystkim nauki i literatury, nie tylko historycznej, to pasjonujące zadanie badawcze i – można rzec – literackie. Skromną, kolejną próbę podjął zespół autorów niniejszej książki, prezentując swoje opracowania pierwotnie na zorganizowanej w AD 2011 – Roku Floriana Ceynowy – konferencji naukowej, przygotowanej przez Instytut Kaszubski i Pracownię Historii Pomorza i Krajów Nadbałtyckich Instytutu Historii Uniwersytetu Gdańskiego we współpracy z Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie oraz Oddziałem Gdańskim Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego.

Konferencja ta, zatytułowana Florian Ceynowa (1817–1881). Jego życie i dokonania oraz rola wśród potomnych, miała miejsce 21 listopada 2011 roku w Pałacu Przebendowskich – siedzibie wejherowskiego Muzeum, które na tę okazję przygotowało, pod kierownictwem i staraniem kustosz mgr Grażyny Wirkus, wystawę pt. „Człowieczy los Floriana Ceynowy (1817–1881)”. Fotografie i dokumenty zebrane na tej wystawie stanowią również o bogactwie materiału ilustracyjnego, prezentowanego w niniejszej publikacji, pochodzącego głównie ze spuścizny prof. Andrzeja Bukowskiego, będącej w moich zbiorach.

W Konferencji, obok referentów i działaczy ruchu kaszubsko-pomorskiego oraz przedstawicieli obywateli miasta i powiatu, uczestniczyła spora grupa studentów z Akademii Pomorskiej w Słupsku, pod opieką dr Adeli Kuik-Kalinowskiej, która zreferowanie swoich najnowszych badań nad twórczością Ceynowy odłożyła na czas późniejszy. W gronie referentów, reprezentujących głównie trzy ośrodki badawcze Pomorza – Szczecin, Słupsk i Gdańsk, ze szczególną atencją przyjęty został przedstawiciel bliskiego Ceynowie narodu czeskiego, prof. z saksońskiego Uniwersytetu w Kamienicy/Chemnitz w RFN, badacz także kaszubsko-pomorskich dziejów, Miloš Řeznik.

Po referatach miała miejsce żywa dyskusja, która wraz z uwagami czcigodnych autorów recenzji wydawniczych, profesorów Janusza Jasińskiego z Olsztyna i Andrzeja Romanowa z Gdańska, pozwoliła dopracować zaprezentowane tu artykuły. – Jeszcze raz autorom uwag serdecznie dziękuję!

W trakcie otwarcia konferencji przypomniałem inne wydarzenia Roku Floriana Ceynowy, m.in. wcześniejszą konferencję w Kościerzynie, z której materiały miały się znaleźć w „Kościerskich Zeszytach Muzealnych”. Przed kilku laty odbyła się również poświęcona F. Ceynowie Konferencja Kaszubska w Muzeum Zachodnio-Pomorskim w Bytowie. Jej owoce zawiera organ Muzeum „Nasze Pomorze”, 2004, nr 6. Pamiętamy też o bogatym programie obchodów Ceynowowskich z 1981 r., kiedy to bohatera niniejszej książki upamiętniono, staraniem ZK-P w Gdańsku, m.in. stosowną tablicą na jego domu w Bukowcu k. Świecia, gdzie spędził gros swojego twórczego życia2. Prof. Andrzej Bukowski przygotowywał wówczas na Uniwersytecie Gdańskim kolejną (po tej z 1967 r.) także międzynarodową konferencję, której realizację uniemożliwiło bogactwo wydarzeń owego roku, zakończone ogłoszeniem stanu wojennego, przekreślającego ostatecznie ów projekt. Niemniej prof. A. Bukowski kontynuował swoje badania i działalność popularyzującą życie i dorobek F. Ceynowy, gromadząc pod koniec życia swoje najważniejsze publikacje poświęcone ojcu regionalizmu kaszubskiego, z myślą o ich wydaniu w jednym tomie... Stąd też niniejszy tom dedykujemy Jego pamięci, jako temu, który w najszerszym zakresie rozpoznał przed nami życie i twórczość naszego bohatera. Potwierdza to lektura najnowszej biografii F. Ceynowy, rozprawy doktorskiej Ireneusza Pieróga z Przysierska i Świecia, uczestniczącego w dyskusji podczas naszej konferencji.

Przypominając dziś Floriana Ceynowę oraz jego dokonania i to, co o nim pisano – tak za życia, jak i po śmierci, dochodzimy do następujących wniosków:

1.  Florian Ceynowa, choć nie był pierwszym, który podjął sprawę języka i tożsamości Kaszubów, jak też nie on pierwszy pisał po kaszubsku, to jednak do niego przypisane jest pierwszeństwo na drodze tworzenia kaszubskiego języka literackiego jako środka społecznej komunikacji, także w sferze nauki. (Pamiętamy np. o kaszubskiej korespondencji księży Andrzeja Pomieczyńskiego i Ludwika Lidzbarskiego z lat dwudziestych XIX wieku, jak i o słowach o Kaszubach i ich tożsamości pierwszego po stronie polskiej historiografa diecezji chełmińskiej, ks. Augustyna Hildebrandta)7.

2.  Na jego drodze kształtowania się w nim budziciela ludu kaszubskiego, decydującą rolę odegrał Wrocław – Uniwersytet Wrocławski i działające tam Towarzystwo Literacko-Słowiańskie; szczególnie zaś przykład Serbów Łużyckich, jak i innych braci Słowian. – Niezbadany np. jest dotąd przykład budziciela Słowaków L’udowíta Štúra! Niemniej demokratyzm i radykalizm poglądów Ceynowy związany jest przede wszystkim z ideologią i działalnością demokratów polskich w kraju i na emigracji – z Towarzystwem Demokratycznym Polskim10.

3.  Od czasów wrocławskich F. Ceynowa zaistniał w świecie słowiańskim i wśród demokratów polskich, ugruntowując z czasem swoją pozycję jako najlepszego znawcy kaszubszczyzny, zaistniałą już po jego pierwszych samodzielnych publikacjach z 1850 r., wydanych w Gdańsku i Krakowie, a powstałych głównie w warunkach moabickiego więzienia i w kontaktach ze Szczecińskim Towarzystwem Starożytności i Historii Pomorza oraz podczas pobytu w Pucku i Gdańsku.

4.  Żyjąc, pracując i działając od 1852 r. poza Kaszubami – w Bukowcu na Kociewiu – nie zerwał kontaktów z tatczëzną, poświęcając całość swoich sił twórczych, obok wspaniałej służby lekarskiej, badaniu, dokumentowaniu i promowaniu języka, dziejów i kultury Kaszubów w świecie polskim i słowiańskim.

5.  Stąd też stał się znanym jeszcze dobitniej, już za życia, owym najlepszym znawcą kaszubszczyzny i pierwszym pisarzem kaszubskim. Świadczą o tym poświęcone mu hasła, obecne na kartach ówczesnych encyklopedii polskich, od 1863 r. zaczynając, zawierające jednoznacznie pozytywne opinie o nim11. Był też obecny na łamach prasy trzech zaborów. Z krytycznych opinii, jakie również zaistniały, najostrzejsze, ale nie wyłącznie negatywne, ukazały się w zaborze pruskim. – Swoi się na nim na ogół nie poznali, bo sami działali na rzecz wzmocnienia polskości na Kaszubach w wydaniu ogólnopolskim, nie doceniając szerzej oryginalnych właściwości i wartości kaszubszczyzny, utożsamiając ją w pełni z polszczyzną, co wynikało z ówczesnego stanu wiedzy... (Tu przykład księży braci Pobłockich i innych...).

6.  Należy również podkreślić, że nawet jego najbardziej radykalni w opiniach krytycy nie odmawiali mu patriotyzmu polskiego i kaszubskiego, jak i przeróżnych zasług, zwłaszcza na polu badań kaszuboznawczych. Docenić też trzeba tych, którzy wspierali Ceynowę (np. Lesław Łukaszewicz z Krakowa), a zwłaszcza wspieranego przezeń także Aleksandra Hilferdinga, jako językoznawcy i historyka, od którego wiele przejął bohater naszej książki12.

7.  Żadna postać z grona kaszubologów XIX i XX wieku nie była przedmiotem tak wielkiego zainteresowania, uznania i krytyki, eksponowania jej zasług w dziejach ruchu kaszubsko-pomorskiego jak Florian Ceynowa, zwłaszcza po 1945 roku – do dziś.

8.  Godna podkreślenia jest popularność i uznanie dla Ceynowy wśród najbliższych, zwłaszcza przedstawicieli tzw. ludu, mniej może na rodzinnych, nordowych Kaszubach, jak przede wszystkim na Kociewiu – w Bukowcu, Przysiersku i okolicy. Świadczy o tym jego pogrzeb, opisany na łamach prasy, jak też żywa do dziś pamięć o nim wśród potomków – w rodzinie i wśród nauczycieli oraz uczniów szkół przysiersko-świeckich.

9.  Z dotychczasowych biografów i portrecistów historycznych najwięcej krytyki doczekał się pierwszy, ks. Gustaw Pobłocki; największym uznaniem cieszą się dzieła młodokaszubskiego poety i historyka Jana Karnowskiego... Nie zapominamy jednak o znaczących wielce badaniach i dokonaniach naukowych i literackich innych osób, także tych, którzy uczestniczyli w naszej wejherowskiej konferencji15. Wszystkim wiele zawdzięczamy! Wszystko się liczy! –

     Tu wypadałoby wspomnieć m.in. Alfonsa Mańkowskiego, Leona Roppla, Andrzeja Bukowskiego, Janusza Jasińskiego, Zygmunta Szultkę i Jerzego Tredera, Hannę Popowską-Taborską i innych językoznawców oraz Ireneusza Pieróga. Doceniamy też początki badań historyczno-literackich, dotyczących twórczości F. Ceynowy, podjętych przez Adelę i Daniela Kalinowskich oraz kontynuatorów jego badań etnograficznych, zwłaszcza Anny Kwaśniewskiej, jak też socjologiczno-politologiczne prace i refleksje Cezarego Obracht-Prondzyńskiego16.

10. Z portretów plastycznych – obok nielicznych fotografii, artystyczne dzieła Stanisława Brzęczkowskiego, Ryszarda Stryjca i Wawrzyńca Sampa – wydają się najciekawsze i najlepsze. Inne też trzeba by dokładnie zinwentaryzować.

11. Życie i działalność oraz twórczość F. Ceynowy są już więc nieźle rozpoznane – zbadane – i to z wielu punktów widzenia i w wielu dziedzinach, zwłaszcza od strony historycznej i językoznawczej, jak też etnograficznej i historyczno-literackiej. (Pamiętać też trzeba o medycznej!)17. (Może najmniej udokumentowano jego bujne życie po życiu...). Stąd jesteśmy też może na dobrej drodze do zbiorowej, pełnej biografii naukowej, obejmującej całościowy portret bohatera, jak i do drugiej książki – popularnonaukowej, równie wyczekiwanej.

12. Do dziś nie udało się nam, a nawet mnie osobiście, stworzyć owej nowej biografii historycznej z kilku bardzo istotnych powodów... Więcej niż cząstką owej nowej, zbiorowej, naukowej monografii jest dzieło niniejsze. Może więc nadszedł już czas, by ktoś odważył się napisać choćby namiastkę popularnonaukowego opracowania życia i dokonań F. Ceynowy oraz jego roli wśród potomnych, dla których pozostaje ojcem regionalizmu kaszubsko-pomorskiego i literatury kaszubskiej oraz budzicielem Kaszubów18 , który – wbrew potocznej opinii – nie był ani tak samotny, ani tak wyszydzany, jak to o nim pisali nawet jego bezpośredni następcy i kontynuatorzy dzieła w ruchu kaszubsko-pomorskim.

Zainicjowane przez F. Ceynowę przebudzenie etniczne Kaszubów i Pomorzan, odrodzenie i rozwój kaszubszczyzny – swoista wiosna Kaszubów w Polsce i świecie nie tylko słowiańskim, trwa. Jego prekursorskie myśli znajdują kontynuację i innowację, stosownie do czasów, w których żyjemy – Europie Ojczyzn i Regionów, a więc także Małych Ojczyzn, z których kaszubsko-pomorska jest dla nas najbliższa i najważniejsza...

W roku 2011 – Roku Floriana Ceynowy – Instytut Kaszubski zainicjował ufundowanie poświęconych bohaterowi dwóch tablic. Pierwsza została odsłonięta wiosną 2012 r. na kamieniczce gdańskiej przy ul. Św. Ducha, przy której mieszkał przed ponad 160 laty. Druga zaistnieje na jednym z budynków Uniwersytetu Wrocławskiego, w którym studiował, gdzie zdobył ostrogi Kaszuby – kaszuboznawcy i słowianofila, inspirującego swoich i obcych do badań i rozwoju kaszubszczyzny. Pierwszą zrealizował Oddział Gdański ZK-P; powstanie drugiej pilotuje Towarzystwo Miłośników Wrocławia.

Wielkość dzieła życia – myśli F. Ceynowy – uwarunkowana jest jego wszechstronnym wykształceniem, zdobytym w gimnazjum klasycznym w Chojnicach i na pruskich uniwersytetach we Wrocławiu i Królewcu. Nie mniej istotne było jego gimnazjalne i uniwersyteckie oraz więzienne samokształcenie, pozwalające widzieć sprawę kaszubską w szerokiej perspektywie historii i współczesnego mu świata słowiańskiej i germańskiej, wschodniej i zachodniej Europy. Stąd był on i pozostaje postacią na miarę słowiańską i europejską wśród budzicieli małych narodów i społeczności regionalnych, w przebudzonej po raz pierwszy już w okresie Wiosny Ludów, a powtórnie po roku 1980, Europy...

Józef Borzyszkowski

Wstęp

Zygmunt Szultka

Ceynowy droga ze Sławoszyna do Bukowca

Miloš Řezník

Czeskie kontakty Floriana Ceynowy

Anna Kwaśniewska

Florian Ceynowa jako prekursor kaszubskiego ludoznawstwa

Daniel Kalinowski

Materiały etnograficzne Floriana Ceynowy jako formy
dramaturgiczne

Jerzy Treder

Florian Ceynowa a badania i rozwój języka kaszubskiego

Józef BorzyszkowskI

Portret Floriana Ceynowy w pracach jego biografów i następców

Cezary Obracht-Prondzyński

Co z Ceynowy na dziś i jutro?

Posłowie

Indeks nazwisk